Het idee voor een serene rouwplek ontsproot in het hoofd van psychiater Uus Knops nadat ze Memorial 22/3 in het Brusselse Zoniënwoud had gezien. Dat monument herdenkt de terreuraanslagen van 22 maart 2016 op Brussel Airport en de Brusselse metro. Knops was onder de indruk van de rust die de plek uitstraalde. De psychiater speelde met het idee om ook de slachtoffers van corona een passend eerbetoon te schenken. Geruggensteund door vzw Kunstwerkt, psychologe Elke Van Hoof en Moving Closer brainstormden ze over mogelijke locaties. De naam van het concept zat in haar hoofd: Onument. Bewust met de O: een letter die openheid, verbondenheid en eenheid symboliseert.

Onument Gent (Drongen)_Ebema_LivingCity

Onderbroken cirkel met 13 zitelementen

Landschapsarchitect Bas Smets was direct gewonnen voor het idee. Het resultaat van zijn ontwerp werd een cirkel met zitelementen, onderbroken door natuurlijke sfeerbrengers zoals een beek, bomen of een hoogteverschil. Intussen hebben zes Vlaamse steden het concept omarmd. Je vindt de Onumenten terug op begraafplaatsen en natuurplekken in Kortrijk, Gent (Drongen), Lommel, Aarschot, Brussel en Leuven (Egenhoven).

De Onumenten vormen zo een familie van monumenten, verspreid over diverse Belgische landschappen. Elke nieuwe creatie volgt hetzelfde principe: een perfecte cirkel van 18 elementen waarvan er vijf ontbreken. Die symboliseren het gemis. Wat overblijft zijn 13 zitelementen. Dat getal verwijst naar 13 maart 2020: de dag dat België de eerste lockdown inging. Een periode van isolatie, afzondering en eenzaamheid. Onumenten geven het omgekeerde gevoel. Ze zijn open en toegankelijk voor iedereen.

Op die manier dragen de constructies bij aan een nieuwe manier van omgaan met rouw en verlies. Niet langer weggestopt, verborgen achter gesloten deuren, maar in de open ruimte. Ze nodigen uit tot samenkomen en samenzijn. Voor rouwenden, wandelaars, families en toevallige passanten vormen ze een betekenisvolle, open plek in de publieke ruimte. Ze bieden ook een sfeervolle plek voor rituelen - zoals Onumentaal -  en versterken de sociale cohesie. 

“Elke stad, gemeente of organisatie kan een aanvraag doen, maar vervolgens zoeken we wel samen naar een geschikte plek. Want er moet voldoende symboliek zijn.”

Bas Smets, landschapsarchitect. 

Onument Lommel_Ebema_LivingCity

Maatwerk in gepolijst architectonisch beton

Hoewel alle Onumenten vanuit hetzelfde principe vertrekken, is elk object uniek. In dimensies, ontwerp, samenstelling én plaatsing. In functie van de omgeving kiest de landschapsarchitect het aantal segmenten. Op de ene plaats breken heide of dennenbomen de cirkel in twee of drie delen, op andere plekken kiest de lokale overheid voor één aaneengesloten streng of 13 losse zitelementen. Alle varianten zijn mogelijk. 

Naast de symbolische 13 elementen is er een andere constante: de Onumenten zijn altijd samengesteld uit zelfverdichtend gepolijst beton. Glad en comfortabel om op te rusten en tegelijk duurzaam en voldoende sterk om wind en weer te trotseren. Het beton zorgt voor visuele spankracht. Het monument krijgt een zekere zwaarte. Die contrasteert mooi met de openheid van de vorm en de lichtheid van de publieke ruimte en aanwezige natuur.

Dezelfde materialiteit werd geselecteerd voor het herdenkingsmonument voor de slachtoffers van de Bende van Nijvel in Aalst. 

Onument Leuven_Ebema_LivingCity
Leuven koos voor granulaten van gefragmenteerde oude grafzerken. Een krachtige symboliek.

Nieuw leven voor oude grafzerken

Elk Onument komt tot stand via maatwerk. Maatwerk in structuur, kleur én samenstelling van het beton. De drang naar het werken met lokale grondstoffen trekt zich steeds meer door in het concept. Voor de bemonstering van Onument nummer 3 in het Limburgse Lommel werd gewerkt met Lommels zand. Wanneer het kan, kiezen architect en lokale besturen zelfs voor circulaire grondstoffen. De granulaten van Onument nummer 4 in Aarschot zijn samengesteld door ijzerzandsteenresten. Leuven koos voor Onument nummer 6 zelfs voor granulaten van gefragmenteerde oude grafzerken. Een krachtige symboliek.

Onumenten: een familie van objecten

De Onumenten vormen intussen een groeiend netwerk van betekenisvolle publieke ruimtes in België. Ze spreken steden, gemeenten én individuen aan als symbool voor een hoopvolle benadering van verlies. De dood wordt niet langer weggeduwd in het achterste kamertje of een funerarium. Een Onument is als een rouwband die uitnodigend in de natuur ligt. Een nieuwe taal die openheid en verbinding stimuleert. Of zoals bedenkster Uus Knops het zo mooi uitdrukt: “De rouwende moet zich niet langer terugtrekken in zichzelf en in de cocon van zijn huis. Nee, er is nu een bijzondere plaats waar je naartoe kan.”

Onumenten_herdenkingsplaatsen_Ebema_LivingCity
Onumenten: een familie van objecten. ©onumenten.org

Onument nummer 1 werd ingebed in de groene omgeving, half op de begraafplaats Hoog Kortrijk, half in een natuurgebied. In het gepolijste beton verwerkte Ebema smaragdgroene granulaten uit Noorwegen. Dit Emerald Green schemert sfeervol door het zwarte beton. De open cirkel bestaat uit twee segmenten die verschillen in hoogte. De ene sectie doet dienst als muur waartegen je kan leunen, de andere als zitbank om tot rust te komen of te mijmeren: alleen en in groep. 

Onument nummer 2 ligt sfeervol in de Vinderhoutse bossen, een natuurgebied aan de rand van Gent. Bij de installatie was het nog omringd door weidse velden, intussen werpen aangeplante bomen hun schaduw op deze mijmerplek. Het grotere en kleinere cirkelsegment bestaan uit gepolijste beton met zwarte Belgische granulaten uit Malmedy. Op termijn komt vlak bij het Onument een natuurbegraafplek. De inhuldiging van Onument nummer 2 vond plaats op 13 maart 2022, exact twee jaar na de eerste lockdown.

Onument nummer 3 bevindt zich op de stedelijke begraafplaats van Lommel. Voor dit Onument koos de landschapsarchitect voor drie cirkelsegmenten. De zitelementen van het type ‘Wave’ in zelfverdichtend gepolijst beton worden liefdevol onderbroken door dennenbomen. De gebruikte granulaten zijn van lokaal Lommels zand. Opvallend is het contrast van de op maat gemaakte heldere lichte kleur met de donkerte van het omarmende bos.

Voor Onument nummer 4 koos opdrachtgever Aarschot voor lokale grondstoffen. In de regio vind je veel historische monumenten uit ijzerzandsteen. Ebema_LivingCity deed proeven om dit zachte gesteente te breken en te zeven. Dat lukte. Het zit nu als granulaat in de gebogen Wave-banken. Met de opvallend rode tinten stralen de twee cirkelsegmenten warmte uit. Het monument sluit naadloos aan bij de nabijgelegen Orleanstoren, een van de zeldzame restanten van de oude stadsomwalling.

Onument nummer 5 kreeg zijn rustplaats in het Ossegempark in Laken, aan de voet van het Atomium. De betonmix werd zo samengesteld dat hij straalt als een blauwe hardsteen. Zo verwijst hij expliciet naar de hardsteen van het Memorial 23/11 waar psychiater Uus Knops het idee haalde voor de Onumenten. Omdat het concept hier startte, werd dit Onument ingericht als 13 losse zitelementen: een centrale windroos die haar troost en inspiratie uitstraalt naar alle andere Vlaamse steden en gemeenten.

Onument Leuven_Ebema_LivingCity

Onument Leuven

Onument nummer 6 ligt in Egenhoven, een deelgemeente van Heverlee. Het openbaar bestuur koos voor een aaneengesloten streng van dertien elementen. De perfecte cirkel wordt onderbroken door een bocht van de rivier de Voer. De circulaire granulaten in het witte beton zijn vervaardigd uit vermalen oude grafzerken. Afkomstig van verwijderde graven uit Leuvense begraafplaatsen. De symbolische inhuldiging vond plaats op 13 maart 2024, exact vier jaar na de eerste lockdown.

Ontdek meer thematische blogposts